Remont zabytkowych budynków czeladzi w Klasztorze w Kalwarii Zebrzydowskiej

Zespół Sanktuarium Pasyjno-Maryjnego w Kalwarii Zebrzydowskiej to wyjątkowy zabytek, miejsce światowego dziedzictwa na liście UNESCO, pomnik historii, na który składa się zespół klasztorny O.O. Bernardynów wraz z bazyliką oraz malowniczo położony zespół kaplic i kościołów dróżkowych wraz z manierystycznym parkiem krajobrazowym. Jest to jeden z najważniejszych obiektów na szlaku turystycznym województwa małopolskiego oraz bardzo ważne miejsce kultu.

Przedmiotowe trzy z czterech zachowanych domów czeladzi, które są aktualnie remontowane¹ przylegają do północnej pierzei placu przed wejściem do bazyliki. Remont zabytkowych budynków dofinansowany jest z funduszy Norweskich w ramach EOG. Równolegle z remontem budynków w ramach dofinansowania realizowany jest remont ośmiu kaplic na dróżkach kalwaryjskich.

Rys historyczny – ikonografia historyczna

Zespół został ufundowany w 1602 r. przez Mikołaja Zebrzydowskiego. Przedmiotowe budynki przeznaczone były dla czeladzi. Nie zachowała się żadna historyczna dokumentacja budowlana tych obiektów, dlatego przygotowanie dokumentacji remontu wymagało przeprowadzenia szczegółowych analiz historyczno-ikonograficznych oraz badań.

Najstarsze przedstawienia ikonograficzne ukazują domy czeladzi od północy z widokiem na bazylikę i klasztor. Dowodzą, że w miejscu obecnych budynków przy Bernardyńskiej 38-44 już w 1645 r. znajdowała się zabudowa o charakterze pierzejowym, szeregowa o fasadach szczytowych i prostopadle ułożonych kalenicach. Panorama z mapy Dawida Tscheringa² przedstawia pięć dwukondygnacyjnych budynków, z których każdy posiadał dwie osie okienne na parterze i pierwszym piętrze, łącznie dziesięć osi okiennych.

Kolejna ilustracja z 1655 r.³ przedstawia cztery i pół domu szczytowego (!), z których wschodni jest jakby połową całego domu. Widok ten dostarcza informacji o dwóch osiach okiennych na parterze i piętrze domu 3 i 4 licząc od zachodu, jednej osi w każdym szczycie na strychach każdego z domów, po jednej osi na piętrze i parterze domów nr 1 i 2 licząc od zachodu oraz jednej osi okiennej na parterze i piętrze pomiędzy domami nr 1 i 2. Nieregularność ta może być myląca i wynikać z uproszczeń rysunkowych, lub wtórnych ingerencji i przebudów między 1645 a 1655 r. Ponadto trzeci dom od zachodu posiadał wrota na parterze w osi wschodniej. Tektonika elewacji wszystkich domów była spójna – nad parterem przechodził gzyms między kondygnacyjny i wieńczący gzyms nad piętrem. Gzymsy te przechodziły przez elewacje wszystkich budynków, w tym boczne. W głębi podwórzy od północy stały trzy wolnostojące oficyny w zwartej zabudowie szeregowej i układzie dachów analogicznym jak domy frontowe od strony placu.

Więcej informacji dostarcza rycina z końca XVIII w. wydana w 1806 r.⁴ Widok z ukosa od północnego wschodu ukazuje cztery całe budynki czeladzi w układzie szczytowym, kalenicami prostopadle do placu przed bazyliką. Trzy z nich posiadały od północy dwie osie okienne na piętrze oraz trzy osie na parterze, z których środkową stanowiły drzwi, zaś budynek trzeci od zachodu posiadał na piętrze trzy osie okienne, łącznie dziewięć osi okiennych, czyli cztery i pół domu dwuosiowego. Okna parteru uniesione były ponad nadprożem wrót. Ściana wschodnia domu nr 4 miała cztery osie okienne na każdej kondygnacji. Zaznaczono także prawdopodobne opaski okienne i naczółki gzymsowe. Czytelny wydatny gzyms między kondygnacyjny i zredukowany wieńczący. Czytelne kominy w ścianach rozdzielczych między budynkami. Brak informacji o oknach w szczytach i formie szczytów. Z ilości odwzorowanych osi trudno jednoznacznie wnioskować jak daleko względem obecnego rzutu budynków 38-44 sięgały te budynki. Z pewnością obejmowały dwa numery 44 i 42 oraz część numeru 40. Nie ma pewności co do numeru 38.

Rycina z pocz. XIX w., zatytułowana „Odpust w Kalwarii Zebrzydowskiej” przedstawia domy w układzie szczytowym od strony placu od południowego wschodu. Widoczne są masywne manierystyczne szczyty i dachy w układzie kalenicowym. Partery wszystkich czterech domów zasłonięte były przez zadaszony, ganek. Piętro każdego domu czteroosiowe, zaś szczyty dwuosiowe. Widoczne jedynie dwie kamienice. Prawdopodobnie zostały przebudowane, liczba osi wskazuje, że są to dawne cztery domu dwuosiowe połączone w dwa po cztery osie. Forma ta wkrótce ulegnie zmianie, a strychy zostaną przebudowane wraz z likwidacją manierystycznych szczytów, które zostaną obniżone i połączone w trzecią niższą kondygnację (ok. połowy XIX w.). Wyraźnie na rycinie widoczny podział fasady na pół po cztery osie dla każdego masywnego manierystycznego szczytu. Chociaż ściana wschodnia budynków zasłonięta jest przez kaplicę św. Rafała, można domniemywać, że łączna liczba ośmiu osi okiennych wskazuje, że między 1655 r. a poł. XVIII w. przebudowano cztery zachowane budynki dwuosiowe o czterech szczytach na dwa budynki czteroosiowe o dwóch szczytach manierystycznych (nr 42 i 44 które są najstarsze)⁵. Kolejne dwa budynki czteroosiowe (nr 38 i 40) powstały zapewne później (ok. II poł. XVIII w.) Jeden z nich z pewnością wchłonął szczątkowy budynek – dziewiątą (i dziesiątą?) oś widoczną na wcześniejszej ikonografii z 1645 i 1655 r.

Ikonografia z końca XIX i początku XX w. ujawnia zmienioną formę budynków. Widzimy już cztery budynki czteroosiowe o układzie klasycystycznym z dwiema pełnymi kondygnacjami, i kondygnacją strychową niższą, o kalenicach równoległych do fasad i dwuspadowych dachach. Od strony placu wyposażone były w jedno- i dwukondygnacyjne ganki. Skrajny budynek nr 38 posiadał dodatkowo drewnianą dobudówkę krytą dachem pulpitowym, z gankiem i wieżyczką nakrytą stromym dachem czterospadowym. Podbarwiane i malowane pocztówki z pocz. XX w. dowodzą iż ganki miały jasnobrązowy kolor, malowane w technice laserunkowej. Na tyłach budynków znajdowały się ogrody i małe, parterowe budynki pomocnicze.

Zdjęcie z ok. 1916 r. pokazuje formę i podziały stolarek okiennych oraz parterowy ganek domu nr 42, pozostałe miały już dwukondygnacyjne ganki. Późniejsze zdjęcia ukazują już dwukondygnacyjne ganki kryte dachem pulpitowym przy fasadzie każdego z czterech budynków czeladzi.

Najstarsze zatem są konstrukcje połączonych budynków nr 42 i 44, na które złożyły się cztery budynki dwuosiowe, zapewne z reliktami dwuosiowego piątego budynku którego relikty zachowały się w domu nr 40. Dom nr 38 prawdopodobnie jest najmłodszy z nich i może pochodzić najpóźniej z II poł. XVIII w. co z kolei potwierdza analiza austriackich map lat 1763-87 oraz 1861-64, gdzie cała pierzeja północna placu przed bazyliką zajęta jest już przez zwartą zabudowę domów czeladzi aż do kaplicy⁶. Dokładność map nie pozwala jednak na jednoznaczne rozstrzygnięcie.

Problematyka remontowa i zakres prac

Remonty obiektów historycznych, w szczególności zabytkowych, to działania skomplikowane pod względem technicznym, technologicznym i organizacyjnym na każdym etapie. Przygotowanie odpowiedniej dokumentacji projektowej jest konieczne dla skuteczności i poprawności planowanych działań oraz późniejszej eksploatacji. Projektowanie poprzedzić musi zatem interdyscyplinarne rozpoznanie obiektu, jego problematyki, a w szczególności konstrukcji i substancji, co jest kluczowe dla doboru odpowiednich technologii remontu. Nie jest to zadanie proste i tanie, a często jest utrudnione z uwagi na użytkowanie obiektu.

Liczne przekształcenia dawnych budynków czeladzi przy ul. Bernardyńskiej 38, 40 i 44, spowodowały, że niektóre aspekty konstrukcyjne i budowlane były ukryte pod nawarstwieniami przebudów i remontów i nie dało się ich w pełni rozpoznać na etapie przygotowania dokumentacji projektowej. Jedynie bardzo szeroko zakrojone badania architektoniczne zmniejszają ryzyko niespodzianek. Badania te ze swej natury mają charakter niszczący, wymagają wielu odkrywek, ich przeprowadzenie na etapie użytkowania i przygotowania projektów jest często ograniczone, a w rezultacie prawie zawsze na etapie realizacji prac budynki historyczne zaskakują, wymuszając już na budowie, zmianę rozwiązań przyjętych w projekcie.

Zakres remontu budynków obejmował:

• przebudowę ze zmianą sposobu użytkowania pomieszczeń budynków mieszkalnych na pomieszczenia usługowe wystawiennictwa muzealnego dla pielgrzymów,
• wymianę zniszczonych dachów z odtworzeniem pokrycia historycznego,
• wymianę zniszczonych stropów i schodów na nowe z uwagi na terminalny stan wielu elementów,
• remont zewnętrznych schodów,
• rozbiórkę wtórnych ścianek działowych i wykonanie nowych,
• demontaż wtórnych stolarek wraz z odtworzeniem proporcji historycznych otworów okiennych w celu przywrócenia historycznej estetyki elewacji,
• wymiana instalacji wewnętrznych i przyłączy,
• przemurowanie kominów,
• wykonanie nowych posadzek,
• naprawa i wzmocnienie konstrukcji, w tym podbicie fundamentów i ich wykonanie.

Badania stratygraficzne i historyczno-ikonograficzne

Kolorystyka stolarek okiennych i ganków została ustalona przez projektanta⁷ na podstawie barwnej ikonografii historycznej, ponieważ ne zachowały się pierwotne okna budynków ani ślady opracowania kolorystycznego późniejszych okien z XIX-wiecznej przebudowy. Kolorystyka na przestrzeni lat 1900-1940 oscylowała w tonach jasnych, ciepłych brązów.

Z drzwi udało się w badaniach stratygraficznych odkryć ślady dawnej kolorystyki w tonacjach zieleni oliwkowej. Badania stratygraficzne tynków wykazały jasnopiaskową kolorystykę elewacji.

Badania architektoniczne

Odkrywki sondażowe wykonywane na etapie przedprojektowym mają zawsze charakter ogólny i  ograniczony, zwłaszcza jeśli obiekt jest użytkowany a wykonanie odkrywek w stopniu niezbędnym do zaprojektowania remontu często jest niemożliwe. Wszystkie ujawniane na bieżąco problemy są rozwiązywane w trybie nadzoru autorskiego i inwestorskiego. Dotyczą głównie aspektów konstrukcyjnych i związanych z substancją – rodzajem materiału i jego wartością, przez co generują znaczące koszty dodatkowe. Zmiany muszą być wprowadzone w trakcie realizacji, ale by były zgodne ze sztuką budowlaną, zasadami wiedzy technicznej i zasadami ochrony zabytków, wymagają zarówno dodatkowego czasu na rozwiązanie problemów, jak i dodatkowych środków na wykonanie rozwiązań zamiennych. Bez wprowadzenia tych zmian nie byłaby możliwa realizacja zadania i zakończenie remontu budynków.

Wykonane badania historyczno-ikonograficzne i architektoniczne dostarczają, ciekawych informacji o budynkach czeladzi klasztornej w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Na etapie prac budowlanych w wyniku odkrycia licznych nieciągłości murów, braków fundamentów, bardzo złego stanu technicznego konstrukcji murowych konieczne było wykonanie badań architektonicznych najstarszego budynku nr 44⁸.

Badania te pozwoliły ustalić, że najstarszą fazą jest ściana od zachodu do której dostawiona jest zachodnia ściana boczna budynku nr 44. Następnie za fazę pierwszą uznaje się ścianę zachodnią, południową i wschodnią tego budynku. Ściana zachodnia posiada w parterze zamurowane dwa otwory (zamurowanie w fazie III) a na piętrze jeden. Wewnątrz w tej fazie dostawiono ściany wewnętrzne równoległe do fasady na obu kondygnacjach, w tej fazie przemurowano też (powiększając) otwory okienne fasady południowej na parterze i fragment północnego osi czwartej, jedynie ościeże wrót od frontu w trzeciej osi od zachodu jest z fazy I, oryginalne, ale wtórnie zwężone w późniejszych fazach. Wewnętrzne ściany działowe z fazy drugiej prostopadłe do fasady dostawione są bez przewiązania podobnie jak ściany wewnętrzne z III fazy. Pozostałe fazy trudno uchwytne na skutek licznych przebudów. Ściana północna ewidentnie późniejsza przemurowana na strzępia od zachodu i słabo przewiązana ze wschodnią ścianą boczną.

Problemy ujawnione w trakcie robót

Podczas robót budowlanych, przy rozbiórce zidentyfikowanych wtórnych elementów: ścian, posadzek, uwidoczniły się liczne wewnętrzne problemy obiektu, m.in. rozwarstwienie ścian i brak wzajemnego łączenia/przewiązania kolejnych warstw ścian, połączeń w węzłach (w narożach, ze stropami), rozbiórki posadzek ujawniły rzeczywistą, zmienną grubość konstrukcyjną sklepień piwnic czy też nieprzewidywalne nieciągłości fundamentów lub ich całkowity brak, zróżnicowanie materiałowe i zmienną głębokość i grubość elementów.

Nieprzewidywalność obiektów zabytkowych, nawarstwionych kolejnymi przebudowami przez kilkaset lat skutkuje w przedmiotowych obiektach koniecznością nieustannego weryfikowania założeń projektowych w miarę odkrywania kolejnych, niemożliwych wcześniej do ujawnienia i nieoczekiwanych rozwiązań budowlanych, często niezgodnych z tradycyjną sztuką budowlaną i historycznymi technikami murarskimi.

Dostosowanie obiektów do nowych funkcji wymusza naprawę konstrukcji, wprowadzanie dodatkowych wzmocnień i przemurowań, zmianę sposobu wykonania wzmocnień z uwagi na ujawnioną większą wartość historyczną fragmentów ścian, wymagane są także dodatkowe analizy architektoniczne odkrywanej substancji, wzmacnianie zbyt słabych murów, uzupełnianie nieciągłych fundamentów, nieprzystosowanych do zwiększanych obciążeń zmiany rzędnych posadzek.

W zakresie konstrukcji na etapie realizacji stwierdzono następujące problemy, trudne lub niemożliwe do zdiagnozowania na etapie przygotowania dokumentacji projektowej na podstawie jedynie odkrywek sondażowych.

W budynkach nr 38 i 40:

• odkryto znacznie większy zakres koniecznych rozbiórek ścian szczytowych, kolankowych i działowych z uwagi na fatalny stan zachowania, konieczne było przemurowanie znacznie większych partii ścian konstrukcyjnych, których stan nie pozwalał na pozostawienie,
• dużo gorszy stan techniczny ścian konstrukcyjnych, brak wzajemnego przewiązania ścian konstrukcyjnych obwodowych z północną wtórną ścianą, co wymusiło zmiany technologii wzmocnienia i zabezpieczenia konstrukcji, opracowane w trybie nadzoru autorskiego, dodatkowe wzmacnianie uszkodzonych murów kotwami spiralnymi,
• obniżenie poziomu posadowienia ław fundamentowych przybudówki poniżej strefy przemarzania, wykonanie ław fundamentowych z uwagi na całkowity brak fundamentów na znacznej długości ścian nośnych, wzmocnienie i podbicie pozostałych.

W budynku nr 44 z tego powodu konieczne okazało się rozebranie wewnętrznej ściany nośnej wzdłuż schodów, rozbiórka wszystkich wtórnych ścian działowych na poddaszu, a także ściany szczytowej (bocznej) i kolankowych ścian fasady i tylnej, a ścianę zachodnią trzeba było dodatkowo spiąć ścianą żelbetową z fundamentem, znacznie większy był zakres wzmocnień i przemurowań konstrukcji murowych. Wykonanie nowych ław fundamentowych pod rozebranymi ze względów technicznych wtórnymi ścianami, podbicie ścian zewnętrznych z uwagi na brak fundamentów lub płytką podwalinę kamienną. Zwiększenie zakresu wykonania izolacji poziomych metodą iniekcji kremem, zmiany grubości przepon i izolacji pionowych.

Ponadto konieczne okazało się pogłębienie gruntu pod nowe warstwy posadzkowe z uwagi na różnice w głębokości posadowienia istniejących posadzek (odmienna od sondowanej wcześniej grubość warstw), korekta niwelety terenu przy tarasach zewnętrznych z uwagi na wtórne nadsypanie terenu i konieczność przywrócenia historycznych rzędnych. Konieczna była korekta wymiarów i kształtu otworów okiennych (przywrócenie historycznych wymiarów), które w większości były wtórnie poszerzone w XIX i XX w. W wielu miejscach konieczna była wymiana nadproży okiennych oraz zamurowanie wtórnych wnęk podokiennych.

Podsumowanie

Bez rozebrania warstw wykończeniowych, posadzek i wtórnych ścian działowych w pełnym zakresie nie było możliwe odkrycie tak wielu nieoczekiwanych anomalii, w postaci znaczących braków fundamentów, braku przewiązania ścian wewnętrznych z obwodowymi. W przedmiotowych bardzo złożonych obiektach, wykonane na etapie projektowym wstępne studia i rozpoznanie jak w przypadku większości zabytków, zawsze są niewystarczające. Konieczne jest stałe nadzorowanie prac przez zespół inspektorów nadzoru inwestorskiego oraz ścisła współpraca wykonawcy z projektantem, inwestorem i wojewódzkim konserwatorem zabytków w celu aktualizacji rozwiązań projektowych i doboru najwłaściwszych rozwiązań zamiennych, których obiekty te wymagają. Jest to szczególnie istotne w sytuacji zewnętrznego dofinansowania inwestycji, jak również z uwagi na rangę miejsca (UNESCO, pomnika historii). Konieczne było zachowanie najwyższych standardów konserwatorskich, technicznych i prawnych.

Zgodnie z zasadami ochrony zabytków, integracja wielu dziedzin badawczych (interdyscyplinarność) pozwala znaleźć najwłaściwsze rozwiązania remontowe dla zabytków. Pomijanie badań na każdym etapie, od przygotowania dokumentacji po realizację inwestycji jest błędem, ponieważ obiekty zabytkowe, z uwagi na ich specyfikę, są bardzo wrażliwe na wszelkie współczesne technologie budowlane, które niewłaściwie dobrane wyrządzają im wiele szkód.

Główny ciężar finansowy wykonania niezbędnych badań i opracowań badawczych spoczywa prawie zawsze na inwestorze, który jako właściciel musi sprostać wymaganiom prawnym ochrony zabytków. Na etapie realizacji dodatkowe opracowania i badania warunkujące podjęcie decyzji remontowych pod nadzorem urzędowego konserwatora zabytków są często nieprzewidywalne, w zależności od formy umów wiążących wykonawców i inwestorów wchodzą w zakres dodatkowych prac wykonawców lub obciążają kosztami inwestorów. Często umowy przewidują odpowiedni zakres przygotowania niezbędnych dokumentacji przez wykonawców, jednak odkrycie odmiennych od zakładanych warunków budowlanych często pociąga za sobą zmiany wykraczające poza zakres umowny, których nie da się przewidzieć. Przygotowanie badań obiektu zabytkowego na każdym z etapów inwestycji leży także w interesie Inwestora, ponieważ na etapie eksploatacji remontowanego obiektu pozwala uniknąć konsekwencji nieprawidłowych i często szkodliwych rozwiązań technologicznych i materiałowych.

Konieczność wykonywania dodatkowych badań i opracowań na etapie realizacji, trudnych do przewidzenia przed rozpoczęciem inwestycji, powinna znaleźć zdecydowanie lepsze odzwierciedlenie i wzmocnienie w systemie prawnym, jak również zabezpieczenie finansowe, szczególnie w inwestycjach realizowanych w zabytkach przy udziale dofinansowań zewnętrznych.

Łukasz K. Netczuk⁹, Bartosz M. Żmuda¹⁰

Międzynarodowy projekt realizowany w ramach:
Programu KULTURA Mechanizmu Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2014-2021
Działanie 1: Poprawa zarządzania dziedzictwem kulturowym,
Poddziałanie 1.1.: Restauracja i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego.

• prace konserwatorskie przy ośmiu kaplicach Zespołu Kaplic „Dróżek Matki Boskiej” w Kalwarii Zebrzydowskiej;
• prace budowlano-konserwatorskie przy obiektach zabytkowych – trzech budynków w Kalwarii Zebrzydowskiej.

Literatura

Piotr Kozieł, pt.: „Wstępne rozpoznanie badawcze budynku przy ul. Bernardyńskiej 44 w Kalwarii Zebrzydowskiej”, Kraków, marzec 2022, SimaArt, Kraków

Justyna Liro, Maciej Liro, „Sanktuaria w Kalwarii Zebrzydowskiej, Odporyszowie i Tuchowie na historycznych mapach austriackich”, w: „Geografia na przestrzeni wieków. Tradycja i współczesność. Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 80. rocznicę urodzin”, red.: E. Bilska-Wodecka , I. Sołjan, IGiGP UJ, Kraków, s. 461

D. Tschering, „Calvariae loci celeberrimi et devotissimi geographica delinatio”, 1645, Fundacja X.X. Czartoryskich w Krakowie

Hieronim Eugeniusz Wyczawski, „Kalwaria Zebrzydowska. Historia klasztoru bernardynów i kalwaryjskich dróżek”, Kalwaria Zebrzydowska 1987

About Author

(red)

See author's posts

Reklama